Sela Dragačeva

Selo Beli kamen naziv je dobilo po krečnjačkoj steni koja se nalazi na kosi koja deli Kotraško-Vučkovičku reku od Moravice. Teritorijalno se graniči sa Kotražom, Vučkovicom, Trešnjevicom, Mirosaljcima i Lisom. Meštani ovog sela vrlo često ističu da su oni zapravo iz Kotraže. Nema preciznih podataka kada je Beli kamen nastao ali se zna da je sve do 1827. godine, bio zaselak Vučkovice i Kotraže. Čak se u nekim spisima 1815. godine pominje ime Vuja Belokamenca koji je potukao u svom selu neke Turke. Stanovništvo na ovom području je mahom doseljeničko. Najveća doseljavanja dogodila su se u XVIII veku, uglavnom iz okoline Sjenice, Trebinja ali najviše iz Crne Gore.

Seoske kuće rasute su mahom po stranama dok ima nekih i u dolini Kotraško-Vučkovičke reke. Veliki deo područja ovog sela je pod obradivom površinom. Meštani se uglavnom bave gajenjem krompira i malina.

Viča je jedno od najvećih sela u Gornjem Dragačevu. Po poslednjem popisu 2011. godine Viča je imala 971 stanovnik. Od Guče je udaljena 10-tak km. Ovo selo se prvi put pominje u turskom katastarskom popisu iz 1476. godine kao selo u sastavu kadiluka Brvenik, ali pod nazivom Gorušica, kako se danas zove jedan deo sela i reka. Kasnije u popisu iz 1572. godine selo se pominje pod nazivom Miletići. Današnji naziv Viča prvi put jer zabeležen u spisima iz 1818. godine. Legenda o nastanku naziva kaže da su se u ovo selo uputili neki ljudi koji se dogovoriše da viču ukoliko naiđu na neko naselje. Dozivajući se tako preko brda, nastade naziv Viča.

Crkva u Viči posvećena je Svetom Proroku Iliji, konačno je sazidana 1931. godine zalaganjem sveštenika Milana Nedovića i učitelja Aleksandra Suhanova (Rusa). Pre toga, u naselju Reljevac postojala je crkva podignuta na temeljima manastira Reljevca, koji su srušili Turci. Smatra se da je ona imala službu sve do 1840. godine.

Kao značajan lokalitet izdvaja se i Stojkovića gradina na nadmorskoj visini od 533 m. Nalazi se u zaseoku Donji Brijest. Istraživanja svedoče da je ovo utvrđenje zidala Prokleta Jerina.

Vičani će uvek, kao znamenitu ličnost iz ovog sela izdvojiti Marka Pajića, učitelja po kome vička škola i danas nosi naziv. Rođen je u ovom selu 1850. godine, školovao se u tada u prestižnoj beogradskoj gimnaziji, pa je nakon sukoba sa profesorom naknadno svoje školovanje dovršio u kragujevačkoj gimnaziji. Po završetku gimnazije upisuje Pravni fakultet. Bio je jedan od prvih učenika Svetozara Markovića, šireći njegove ideje i kroz brojne časopise i novine. Zalagao se za slobodu i ljudska prava, pa je čak po proglašenju Milana Obrenovića 4 godine proveo u tamnici. Svom zavičaju značajno je doprineo radeći kao prvi učitelj u novootvorenoj osnovnoj školi. Umro je u svojoj 38 godini.

U junu 2019. godine, ovo selo je zadesila nezapamćena poplava, kada su sva domaćinstva nedaleko od toka reke Bjelice poplavljena.

Selo Vlasteljice se nalazi na južnim padinama planine Jelice. Graniči se sa Kaonom, Brezovicama i Milatovićima. U narodu postoji priča o postanku imena sela. „Kada je Sibinjanin Janko doživeo poraz sa vojskom na Kosovu, dođe u današnju Vlasteljicu, na konak kod jednog čoveka, domaćeg vlastelina, koji ga dobro ugosti. Na rastanku Janko mu reče: „Da bog da ti se vlast nikad ne ukratila, nego da si bogat i vlastan do veka.“ Tog čoveka u selu pozvaše Vlasteljica i tako čitavo selo dobi naziv.

U Vlasteljicama su kuće udaljene jedna od druge, naselje je razbijenog tipa. Najviše je naseljeni deo planine Jelice, između izvora potoka Vučice i Vlasteljičke reke. Porodice u Vlasteljicama su uglavnom starosedelačke i spadaju u najstarije porodice u Dragačevu. O tome svedoči i činjenica da sve porodice imaju istu slavu.

Selo Vučkovica nalazi se u Gornjem Dragačevu i graniči se sa selima: Lisom, Donjim Dubcom, Vičom, Belim Kamenom, Pšanikom i Lukama. U narodu je nepoznata legenda o nastanku naziva ovog sela, ali postoje podaci da se pod ovim imenom selo pominje u tefteru iz 1572. godine. Najstarija porodica u Vučkovici su „Dukanjci“, dok su ostale uglavnom doseljeničke – najveća doseljavanja su se dogodila oko 1809. godine sa područja Sjenice, Moravičkog i Dragačevskog sreza.

U Vučkovici je zabeležen i jedan od najstarijih primitivnih oblika stanovanja – kuća krovinjara , vlasništvo Jovanke i Ilinke Popović, stara preko 160 godina.

Zbog velike površine pod šumama (550 hektara) Vučkovičani su poznati po proizvodnji ćumura. Ćumurane kojih ima dosta smeštene su uglavnom bliže šume i potoka, da bi se gašenje ćumura lakše sprovelo. I dan danas u selu postoji nekoliko preduzeća koja se bave preradom drveta.

Lokalitet Gradine (iznad Vranjače) na nadmorskoj visini od 638 m predložen je da bude pod zaštitom. Smatra se da su očuvanio bedemi ovog utvrđenja povezani sa najezdom Huna na Balkan polovinom V veka. Poznato je da je selom prolazio i stari rimski put koji je vodio do Sjenice.

Jezero Goli kamen nastalo je 1980. godine kao veštačka akumulacija sa idejom da se voda koristi za vodosnabdevanje sela i okoline. Zauzima površinu od 7,4 hektara i nalazi se u prelepom šumskom okruženju. Predstavlja značajan potencijal za razvoj izletničkog i ribolovnog turizma.

Goračići predstavljaju najveće selo u opštini Lučani i po prostranstvu i po broju stanovnika. Kroz istoriju se pominje kao selo Goračić ili Goračići. U detaljnom popisu iz 1528. godine pominje se kao selo u sastavu požeške nahije.

Ovo selo se nalazilo u sastavu požeške nahije sve do 1818. godine kada je za starešinu postavljen Sima Radović iz Kaone, tako da već 1821. Gučki srez menja naziv u Gorački srez.

Za istoriju ovog sela značajna je Goračićka buna koja se dogodila 1893. godine. Tada je u sukobu između radikala i liberala stradalo 18 meštana, boreći se za svoja prava stečena na sreskim izborima. Danas se u ovom selu, u zgradi nekadašnje opštinske sudnice nalazi muzejska postavka posvećena ovom nemilom događaju.

Goračanci su se od davnina isticali kao dobri i hrabri ratnici. Za iskazano junaštvo među najodlikovanijima se ističu Budimir Davidović (jedan od najodlikovanijih boraca Prvog svetskog rata, nosilac Karađorđeve zvezde) i Milutin Raković ( takođe odlikovan Karađorđevom zvezdom.)

Istraživanja ukazuju na činjenicu da se u ataru ovog sela, na obroncima planine Jelice nekada kopala ruda. O tome svedoči i nalaz srednjovekovnog alata nedaleko od Crne stene. U zaseoku Rasovac meštani od davnina koriste ugalj, koji kopaju uz obalu rečice Rajinac.

Južne padine planine Jelice i vrhovi Crna stena (929 m), Golo brdo (901m) i Vranjača (789m ) nadvisuju selo. Nejednaka nadmorska visina generalno na nivou čitavog sela, omogućava da se meštani podjednako bave i stočarsvom i zemljoradnjom. Preovlađuju voćarske kulture – jagode i jabuke.

U ovom selu sa ponosom će istaći, da je ovde 1920. godine rođena Olga Luković Pjanović – istraživač, istoričar, doktor društvenih nauka, poznavalac 9 jezika i autor poznate knjige „Srbi… narod najstariji“.

Šahovski klub „Jelica“ iz Goračića, već godinama unazad je državni prvak i u ženskoj i u muškoj kategoriji. Upravo ova činjenica bila je pokretački motiv organizatorima „Sabora kumova“ da okupe ljubitelje šaha širom Srbije. Ova manifestacija prvobitno je organizovana u vidu nadmetanja kumova u šahu, a danas je dopunjena takmičenjima u brojnim sportskim i gastronomskim disciplinama.

Gornji Dubac nastao je 1827. godine razdvajanjem jedinstvenog sela Dubac na Gornji i Donji. Naziv Gornji Dubac datira od nadmorske visine na kojoj se nalazi selo, gde najviši vrhovi dostižu 900-1000 m. Najviši vrh ovog sela je Samarina (1099m). U cenralnom delu Gornjem Dubca se nalazi škola, ambulanta, mesna kancelarija, lovački dom i prodavnica. Sve do 1902. ovo selo je bilo najveće po prostanstvu u Dragačevu, jer su njemu pripadali Tolišnica i Propljenica.

Jedna od najstarijih kuća (brvnara ili talpara), stara oko dva veka, vlasništvo Jovana Misića, predložena je da se zaštiti kao narodno graditeljsko dobro.

Gornje Dragačevo, kao planinaska oblast a samim tim i Gornji Dubac karakteriše pretežno planinska klima sa oštrim zimama, velim snežnim pokrivačem koji se zadržava do februara, a na Čemernu čak i do aprila.

Planina Čemerno pripada grupi Dinarida i prostire se u dužini od 30 km, severno od Studenice. Najviši vrh je Smrdljuč ( 1579 m) na zapadnoj strani grebena. Pomalo neprijatan naziv vrha ove planine potiče iz 1915. godine, kada se ovde odigrala jedna od odlučujućih bitaka u Prvom svetskom ratu između srpskih i austro-ugarskih vojnika, zbog neprijatnog mirisa koji su širili leševi stradalih sa obe strane. Zato se danas na vrhu ove planine nalazi krst. Ova šumovita planina sa mestimičnim pašnjacima na kojima se nalaze stočarske kolibe, veoma je bogata vodama i bujnom vegetacijom. Posebno je atraktivan pravac sa južne strane planine, gde se nalazi isposnica Sv. Save.

Iako se ovaj kraj dugo godina tretirao kao zaostao i siromašan, besputan i udaljen od bilo kakve civilizacije, nepregledne mirisne livade, borove, jelove i bukove šume čine da ko god dođe na Čemerno kaže da je lepše od Zlatibora. Stoga, nije ni čudo što su Obrenovići i ovde imali svoje suvote. Letnje dane je ovde najviše provodio gospodar Jovan obrenović.

Selo Gornja Kravarica naziv je dobilo po rečnom toku Kravaričke reke koja izvire u gornjim Rtima. Ušuškano između brdsko-planinskih venaca Golubca, Krstaca i Drače ovo selo rasuto je po blagim stranama i kosama, koje se od rečne doline uzdižu ka severu do Baralića, Ilića brda i Ošljevca.

Prvi pomen Kravarice datira iz 1525. godine kada je pripadala Užičkoj nahiji. Najstarije porodice – Stanojevići, Danilovići, Radičevići i Bogićevići su na ovom prostoru od davnina i nepoznatog su porekla.

Tragovi prošlosti oslikavaju i starost Gornje Kravarice. Rimski bunar na Golubcu ukazuje na naseljenost ove teritorije Rimljanima (II – IV veka). Pored njega uočeni su i ostaci turskog puta koji je išao od Gornje Kravarice preko Rtiju do Kaone.

Posle Boja u Rtarima (1815) i prethodnog na Ljubiću, hvatajući se šuma i potoka Turci su bežali sa svojim porodicama preko Kravarice ka Moravici i dalje prema Užicu. Srbi su ih gonili i redom sekli štedeći njihovu nejač. Poznata je izjava Kneza Miloša koji je tada izjavio:“ Tu ja moja dva topa povratim i njihove robove uhvatim, a naše koje su sa sobom poveli povratim…“

Meštani Gornje Kravarice bave se stočarstvom i zemljoradnjom, a poslednjih godina i intenzivno pčelarstvom. Nekoliko domaćinstava poseduje i oko stotinu društava (košnica).

Porodica Radičević je na svom posedu 2005. godine izgradila etno- domaćinstvo „Vajati“ pružajući kroz infrastrukturu i sadržaje, vrhunske uslove za istinski odmor na selu. Osim smeštajnih kapaciteta porodica Radičević poseduje i pogone za preradu mleka i proizvodnju domaćih voćnih sokova.

Na desetom kilometru od Guče ka Čačku nalazi se selo Grab. Legenda kaže da je ime nastalo po osnivaču sela čija kuća se nalazila pored velikog drveta graba, pa kad bi ga god pitali gde živi, on je odgovarao „kod graba“. Po tome je i selo dobilo naziv Grab.

Selo Grab se prostire na tri velike, široke kose koje se od planine Jelice blago spuštaju prema Rogači. Iako se nalazi na nešto većoj nadmorskoj visini, postoji dosta zemlje slabije rodnosti, pa se meštani uglavnom bave voćarstvom i stočarstvom. Upravo je neplodna zemlja razlog zašto se dosta stanovništva preselilo bliže Moravi.

Prvi pomen ovog sela pod drugim nazivom Srčikovac zabeležen je u turskom defteru iz 1528. godine. Tada je pripadao Požeškoj nahiji, srezu Gučkom. Gledajućui po starini porodica, čak 7 porodica se nalazi na ovom području još iz XVIII veka. Ostale familije doseljene su za vreme Karađorđevog pohoda na Sjenicu.

Arheološko nalazište Gradina na Jelici smešteno je na jednom od najvećih vrhova Jelice. Istraživanja pokazuju da se radi o rimskom kastelu , sa koga su Rimljani kontrolisali putne pravce dolinom Morave i Dragačeva.Prva iskopavanja su sprovedena 1984. Godine, trajala su dve godine a nastavljena su 1989. godine. Do sada su otkrivene četiri bazilike.Pored ulomaka keramike pronađeni su i brojni fragmenti, staklo, razno oruđe, strele kao i zlatnik Justinijana II, kovan u Carigradu oko 570. godine. Svi pronađeni ostaci deo su postavke Narodnog muzeja u Čačku.

Njegovo Veličanstvo kralj Aleksandar I Karađorđević, ujedinitelj velike Jugoslavije u čast Dragačevcima poginulim u ratovima od 1912 -1918. godine podigao je mermernu spomen- česmu Rusovaču 1927. godine na Karauli, na Jelici.

Guberevci, ovo tipično podjeličko selo prostire se na površini od 21,7 km². Centralni deo sela nalazi se na istaknutom bregu po ime Dublje. Tu je četvorogodišnja škola (ispostava Osnovne škole u Goračićima), lokalna prodavnica, kafana, otkupna stanica i autobusko polazište i dolazište.

Postoje dve legende koje se vezuju za poreklo imena ovog živopisnog, dragačevskog sela. Jedna se odnosi na period pre i posle Kosovskog boja, kada su u ovom selu bili prisutni Đurđevići čiji podmladak je učetvovao na Kosovu i niko se od njih nije vratio u zavičaj.Njihov predak kada je došao u ovo selo navodno je rekao: „Našao sam jedan guber zemlje i tu se nastanio.“ Smatra se da je selo tako dobilo naziv.

Po drugoj legendi se pripoveda da je Sv. Sava idući padinama planine Jelice (gde postoji stopa u kamenu – Savina stopa), umoran seo da se odmori pa ga je opčinilo prostranstvo pred njim. Tada je rekao zadivljen: „Ja lepog gubera zemlje“. Tako nastade naziv Guberevci.Prvi put pod ovim nazivom pominje se u sastavu Požeške nahije po turskom defteru iz 1476. godine. Turski defteri svedoče da je ovo selo veoma stara naseobina.

Padine planine Jelice, nedaleko od Crne stene ( između Guberevaca i Goračića) bogate su mineralima, koji su nekada ekspoloatisani, o čemu svedoče ostaci rudokopa iz rimskog perioda. Na ovom području pronađena su ležišta uglja. Na brdu Glavica ( iza Savine vode), otkrivena je gvozdena- oksidna ruda.

Priroda je ovaj kraj nesebično darovala, pa posebno možemo istaći dva stabla ( zaštićene spomenike prirode) – stablo bele vrbe (staro oko 60 godina) i drena ( staro više od 200 godina).

Među poznatim Guberevčanima ističu se Dmitar Mito Rakićević (jedan od prvih studenata medicine u Srbiji), Rade Plazinić (organizator Goračićke bune), Radojica Stranjančević ( nosilac Karađorđeve zvezde) i mnoge druge znamenite ličnosti.

Naselje pod nazivom Guča (selo) gotovo je kružno obavijeno oko istoimene varošice. Selo Guča je sve do 1893. godine, kada je i varoš zvanično proglašena,obuhvatalo je i teritoriju današnje varošice. Naziv Guča, po jednoj legendi, nastao je po golubovima gugutkama koji guču, dok je po drugoj legendi nastao po narodu koji se od Turaka prikrivao, gučio.

Prvi pomen Guče datira još iz turskog deftera iz 1476. godine. Selo Gornja Guča se potom pominje i 1528. godine. Kasnijih godina sve do XIX veka slabo ima podataka o „turskom vremenu“ u ovoj varošici. Početkom XIX veka pominje se kao zasebno selo Veles, danas zaseok Guče. Zgrada stare opštine nalazila se u nekadašnjim prostorijama Dunav osiguranja (na uglu Prote Gučanina i ulice Republike) a potom sve do 1963. godine u zgradi do crkvene porte.

Do 1863. godine Gučani su živeli u brvnarama i polubrvnarama. I ostale pomoćne zgrade bile su od drveta. Na sred kuće nalazilo se ognjište, gde su se spremala jela. Iznad u krovu se sušilo meso i visile su verige sa okačenim bakračom. U kući se nalazio drveni inventar, počev od  drvene trpeze sa tronožnim stolicama pa do posuđa. Spavalo se na podu, na slami prekrivenoj čaršafom od težine. Za osvetljenje do pojavljivanja petrolejki koristio se luč. Naši preci koristili su čistu izvorsku vodu sa izvori kojih ovde ima zaista dosta. Gotovo svaka porodica odrastala je na hlebu, kačamaku, bunguru, cicvari, „belom mrsu“ uz vrlo malo krompira, pasulja i voća i povrća.

Posle Drugog svetskog rata, na raskršću u Belici postojala je pekmezara iz koje se pekmez izvozio najviše u Englesku. Rad ove pokmezare potisnulo je korišćenje voća za proizvodnju rakije. Gotovo da nema kuće u Dragačevu koja nema svoju domaću rakiju.

Stanovništvo se ranije dosta bavilo i ovčarstvom. Vuna se koristila u domaćoj radinosti za izradu: gunja, čakšira, rukavica, šalova, čarapa…Konoplja se sejala za obradu težinovog platna za šivenje košulja, veša, čaršafa….

Kao i u svakom selu, tako i u gučkom, meštani su se okupljali za praznike, posebno crkvene na narodnim saborima. To je bilo lep povod za susret sa prijateljima, komšijama i rodbinom a i za viđanja i druženja momaka i devojaka. I dan danas se sabori održavaju, ali u nešto manje tradicionalnom izvornom maniru. Tri najpoznatija sabora u Guči održavana su za Treći Vaskrs, letnji Aranđelovdan i za Pokrov Presvete Bogorodice.

U najstarije gučke porodice spadaju Protići, Ikodinovići i Anđelići doseljene do kraja XVIII veka. Druga velika imigracija dogodila se posle Prvog srpskog ustanka, dok se značajan broj porodica doselio nicanjem prvih preduzeća i zadruga posle Drugog svetskog rata.

Tragovi starih civilizacija uočeni su i na području Guče. Narodni muzej iz Čačka 1956. godine obavio je arheološko istraživanje kada je na Grotnici otkriveno 11 praistorijskih humki. Smatra se da je na ovom lokalitetu bio mađarsko-turski boj, kada se po pretpostavci vojska Janka Hunjadija potučena na Kosovu 1448. godine, povlačila preko Sjenice i Dragačeva. Turci su ih potukli pa zbog velikog prisustva kostiju ( grot-kostiju) ovo mesto nazvaše Grotnica. Na ovoj lokaciji je 1969. godine otkrivena statua boginje od gline rađena pre 4000 godina, koju su tadašnji istraživači nazvali „Prva dama Dragačeva“. I drugi značajni lokaliteti ukazuju na postojanje građevina od davnina: Breg (neolitsko naselje), Selište, Kućište, Kućetina, Duvarina i Meančine.

Selo Guča obuhvata i zaseoke Vranjicu, Kornet, Veles, Krstac, Drača i Belicu.

Dljin je prostorno jedno od većih sela u donjem Dragačevu.Ne postoje legende o nastanku naziva ovog sela, jedino se zna da nije srpskog porekla. U turskim katastarskim popisima se pominjalo selo Ljubomir, a nešto kasnije u XVII i XVIII veku selo pod nazivom Dlin i Gljin. Godine 1895. Dljin je bio i sedište opštine kojoj su pripadali Lučani.

Područje ovog sela zahvata prostor između reke Bjelice (njenog ušća) i Zapadne Morave. Veći deo je brdoravan, jako zatalasan, sa puno kosa, bregova i dolova. Manji deo sela sa leve strane reke Bjelice obuhvata najplodnije zemljište koje je ujedno i vodoplavno. Godinama unazad su poplave činile veliku štetu meštanima Dljina i Đeraća.

U predelu Kratovske stene nalazi se železnička stanica „Dragačevo“ na pruzi Čačak – Požega. Prvobitno je pruga bila uskog koloseka ( izgrađena 1911. godine) a početkom XXI veka je elektrificirana i proširen je kolosek.

Dljin smatraju predgrađem Lučana, mesto je gusto naseljeno i poslednje dve decenije industrijalizovano. Firme „Logos“, „Maksima“, „Metal“, „Stakloreklam“,„Pan-ekspres“, „Hidrokomerc“ i dr. na ovom području zapošljavaju značajan broj ljudi.

Ovo mesto obeležili su i poznati hajduci krajem XIX veka, među kojima je najpoznatiji bio Nedeljko Ignjatović. Po Svetoliku Rankoviću on je bio uzor za lik čika Vuja u romanu „Gorski car“. Ovaj čuveni ozloglašeni hajduk „car gorski“ imao je i svoj pečat sa imenom.

Na severnoj strani Debele gore, iznad Zapadne Morave nalazi se jedinstveno svetilište – Zbeg-crkva Kađenica. U ovoj pećini su Arnauti iz sastava turske vojske 1815. godine pogušili žene, starce i decu iz obližnjih sela. Narod je ovu pećinu uredio kao zbeg-crkvu u čast stradalim žrtvama. Ovu svetinju osveštao je vladika Nikolaj Velimirović.

Trubački orkestri u Dljinu postojali su još pre početka Dragačevskog sabora trubača. Prva trubačka smotra u Guči bila je prekretnica za veliki uspeh orkestra Dragana Jovanovića Lafa iz Dljina, koji se kući vratio sa nagradom najboljeg orkestra.

Ovo selo nazivaju često i selom tkalja. Sedamdesetih godina gotovo da su sve žene u selu znale da tku. Tkale su na starim razbojima, i da se odenu i da se prehrane. Danas je to nešto drugačije.

Donji Dubac je planinsko selo, koje je sve do 1827. godine bilo nerazdeljeno sa Gornjim Dubcem. Razlika u njima je jedino u nadmorskoj visini, Donji Dubac obuhvata nešto niže predele. Najstarija porodica su Karadžići, koji su na ovim prostorima još od Kosovskog boja.

Veliki uticaj na razvoj ovog sela imala je Rajka Borojević, koja je osnovala prvu zadrugu žena u Srbiji, a već 1978. godine izgrađen je i dom.Ona je tokom Drugog svetskog rata boravila u kući Spasoja Tadića, zavolela je Dragačevo, pa je rešila da se posle rata vrati i pomogne ženama u selu da ostvare neke svoje prihode. Obično su sve žene u selu bile domaćice bez neke sopstvene zarade. Rajka, po zanimanju učiteljica, rešila je da organizuje tečajeve tkanja, žene su izrađivale razne proizvode ( tepihe, prekrivače, ćilime, zavese, odevne komade) a potom ih uz pomoć Rajke i planisare. Za vreme svog postojanja zadruga je zabeležila preko 200 izložbi širom sveta. Interesantno je da su žene iz Dragačeva uradile i nekoliko kostima za Jovanku Broz, ženu bivšeg predsednika Tita. O njihovom uspehu i radu svedoče i najviša državna priznanja na republičkom nivou. Po ugledu na dragačevsku zadrrugu žena osnovana je zadruga u Sirogojnu, danas najveći izvoznik proizvoda od vune u Srbiji. Ubrzo posle Rajkine smrti zadruga se suočava sa brojnim finansijskim problemima pa je 90-tih godina konačno prestala sa radom.

Kao značajan turistički lokalitet u Donjem Dubcu izdvaja se „Kuća Tadića“. Tokom Drugog svetskog rata u kući Spasoja Tadića ilegalno je boravio brat Rajke Borojević, Branko Šotra, akademski slikar i grafičar koji je na zidovima ove kuće ostavio čitav opus slika. U nedostatku slikarskog materijala, kao boju je koristio žumanca, garež i mleko. Tako su nastale živopisne freske, koje su zaštićene kao kulturno dobro 1981. godine.

Ovo dragačevsko selo smatra se i začetnikom seoskog turizma na ovom području. Prva seoska domaćinstva sa ponudom smeštaja u autentičnom seoskom ambijentu i domaćom hranom, imala su priliku da prihvate brojne turističke grupe iz Beograda i Novog Sada. I dan danas mnogi Beograđani upravo u ovom selu grade svoje vikendice.

Donja Kravarica prostire se niz pobrežja središnjeg toka Kravaričke reke, a okružena je selima Gornjom Kravaricom, Lisom, Lopašom, Virovom, Cerovom i Dragojevcom. Ovo selo se pominje dosta ranije i pre 1525. godine kada je održan turski katastarski popis. Podaci ukazuju da je ovo selo bilo naseljeno pre nastanka Gornje Kravarice.

O nastajanju i starosti civilizacije na prostoru ovog sela svedoči nekropola Babinjak (410 m), koja potiče iz bronzanog doba i u potpunosti je istražena. Otkrivene su tri humke, kao i ostaci urni spaljenih kostiju, zdela i dr. Rudnik kod Trojana nalazio se na istočnoj strani Vukovića brda, gde su zapaženi tragovi korišćenja rude u doba Rimljana. U blizini ovog brda nalaze se i zidine karaule turskog spahije Zelentarovića.

Dva stabla lužnjaka starosti oko 400 godina na potezu Đurđevak zaštićena su prirodna dobra i predstavljaju ostatke prašumskih kompleksa na ovom prostoru. Stablo breze u ovom selu je takođe zaštićeni spomenik prirode.

U Gornjoj Kravarici je 1890. godine podignuta školska zgrada. Danas funkcioniše kao četvorogodišnja škola, ispostava Osnovne škole „Milan Blagojević“ iz Lučana.

Selo Dučalovići je jedno od najvećih dragačevskih sela. Ne postoje legende o nastanku naziva ovog sela, smatra se da se poreklo vezuje za prezime nekog vlaškog bratstva ili plemena. Dučalovići su okruženi sa sedam sela: Ovčar Banja, Pakovraće, Rtari, Markovica, Negrišori, selo Lučani i Dljin. Selo se uzdiže od Ovčar Banje do Debele gore i Koronje, pa sve do vrha Ovčara (986m) sa koga pogled puca na prostrano Dragačevo. Na području ovog sela nalazi se izvor mineralne vode, temperature do 30 stepeni, koja je pogodna za lečenje bolesti kostiju i zaceljenje rana. Jedan od najlepših potoka u prelepom šumskom orkuženju – Banjski potok, meta je posetilaca poslednjih godina. Svojim neverovatnim prizorom nikog ne ostavlja ravnodušnim.

Ostaci materijalne kulture, posebno manastiri – Sretenje i Sv. Trojice, svedoče da su Dučalovići veoma staro naselje. Prvi pisani pomen ovog sela potiče iz XVI veka. Dučalovići su jedno od najstarijih naselja po starini stanovništva. Pretpostavlja se da ima četiristo godina od kako su prve porodice došle u ovo selo. Većina njih doselila se sa područja Bijelog Polja, Nove Varoši i Hercegovine.

Dosta starina je otkriveno na prostoru ovog sela. Na lokalitetu Dubovac pronađeni su tragovi antičke varoši Dubrave.

Izvori pismenosti se vezuju za Ovčarsko-kablarske manastire, u kojima su kaluđeri bili i prvi učitelji. Najznačajnije je delovala Sretenjsko-trojička škola.

Manastir Sretenje sudeći po arhitekturi potiče iz XVI veka. U okviru manastirskog kompleksa se nalazi zidani konak iz 1847. godine, a na zapadnoj strani i manji podignut 1845. godine. Manastirska crkva je jednobrodna građevina. Unutrašnjost hrama su živopisali moleri Živko Pavlović iz Požarevca i Nikola Janković sa Ohrida. Tokom svog postojanja manastir je nekoliko puta bivao opustošen i rušen, pa čak i bombardovan 1941. godine. Danas manastirski kompleks održava sestrinstvo.

Manastir Sv. Trojice po svojoj arhitekturi je najlepši u klisuri, prvi put se pominje u jednom turskom defteru iz 1572. godine. Konak je podignut 1844. godine. Osnova crkve predstavlja tipično ostvarenje raške graditeljske škole. U dva maha Nemci su bombardovali ovaj manastir. Tada su razoreni konak i zvonik, a potpuno je izgorela biblioteka sa arhivom.

Manastir Preobraženje nalazi se nasuprot mesta gde se nekada nalazio stari manastir, sa druge strane Zapadne Morave, koji je srušen 1911. godine izgradnjom železničke pruge Čačak – Požega. Novi manastir podignut je 1938. godine i od tada obavlja značajnu misiju u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Bratstvo živi kao nekada, potpuno monaški po svetogorskim pravilima.

Na vrhu Ovčara je sedamdesetih godina izgrađen preko 100 m visok TV relej i podignuta zgrada sa stalnom posadom za potrebe Radio televizije Srbije. Ovaj TV relej je bombardovan i potpuno srušen 1999. godine. Početkom XXI veka podignut je novi, manji i funkcionalniji.

U julu 1941. godine u ovom selu je instalirana prva radio-stanica CK KPJ u Dragačevu „Slobodna Jugoslavija“, kojom je rukovodio akademik Pavle Savić.

Branko V. Radičević (1925 – 2001) iako nije rođen u Dučalovićima, zadnje decenije svoga života provodio je u ovom selu, gde je napisao mnoge knjige o dragačevskom kraju i ljudima. Objavio je preko 70 knjiga. Za razvoj ovog kraja značajan je i kao jedan od organizatora prvog Dragačevskog sabora trubača.

Đerać je najmanje selo u opštini Lučani. U arhivskim dokumentima se pominje kao Đerać, Đurađ i Đeraći. Ne postoji legenda o nastanku naziva ovog sela, već se smatra da isto kao i kod Dučalovića vodi poreklo od vlaškog bratstva.

Prvi put se pominje u turskom katastarskom popisu Vlaha Smederevskog sandžaka iz 1528. godine. Od pretka Matijaša, nastala je danas najbrojnija familija u Đeraću Matijaševići.

Prostorno, područje sela Đerać zahvata severo-istočne padine Krstaca (629 m) i deo između reke Bjelice i puta Lučani –Pilatovići.

Neposredna blizina gradskog naselja Lučani, a posebno hemijske industrije, umnogome je uticala na savremeno oblikovanje sela i poboljšanje životnog standarda. Iako se po mestu boravka vode kao meštani Đeraća, zbog blizine Lučana koriste sve pogodnosti boravka u varošici.

U narodu postoje tri legende o poreklu imena sela Živice. Jedna je da se u selu iz kojeg je nekad davno u rat otišao veliki broj ljudi, iznenada pojavi jedan starac. Oko pridošlice se pojavi narod, pitajući ga šta je sa ostalim, ali je starac ćutao i neprekidno ponavljao : „Samo sam ja ovde živ! Samo ja. Ćutite i živite, živite!“ Od tad ovom selu osta ime Živica.

Druga je da dvojica seljaka iz ovog sela po povratku iz rata, ne nađoše usput ništa za jelo osim jednog oraha. Glad ih iscrpi, pa su jedva stigli u selo. Jedan je odmah umro, a drugi je ostao živ. Pa tako od reči živ, nastade naziv Živica.

Treća, koja je i najverovatnija, da je u selu nekada bio rudnik žive, tako da po živi selo dobi naziv Živica.

Živica je počela da živi još u XV veku. U ovom selu je postojala i četvororazredna osnovna škola kao izdvojeno odeljenje matične škole u Goračićima. Zbog sve manjeg broja đaka sedamdesetih godina XX veka je prestala sa radom.

Pre tri decenije u ovom selu je izgrađeno vojno strelište, koje sad uglavnom koriste lovci. U Živici se već deset godina održava Sabor lovaca iz cele Srbije.

Najkvalitetnije ležište kamena-peščara za izradu nadgrobnih spomenika i krajputaša, kamena za tocila, bruseva, vodeničkog kamena, pored Puhova i Rtara nalazi se u ovom selu.

Ovo selo izrodilo je i brojne značajne ličnosti. Milinko Milutinović, radikalni vođa, predsednik goračićke opštine i narodni poslanik u Srpskom parlamentu (1932.) borio se za seljačka prava. Široj javnosti je poznat i pevač narodne muzike Rade Jorović, takođe iz ovog sela. Meštani ovog sela, pa i Dragačevci uvek su isticali veliki uspeh u košarci, srpskog reprezentativca Branka Jorovića, koji je odrastao u Živici.

Zeoke su jedino selo u Dragačevu koje se ne pominje u turskim katastarskim podacima. Smatra se da je u to vreme ovo selo postojalo ali pod drugim nazivom – Kojić,Kojiće ili Kniće. U poznatoj narodnoj pesmi „Boj na Čačku“ ( 1815.) navodi se: „I trideset živijeh Turaka dovedoše u selo Koiće“… Smatra se da su ustvari u pitanju današnje Zeoke.

Ime sela Zeoke, koji ima oblik množine, najverovatnije nije srpskog porekla. U narodu se sa kolena na koleno prenosi priča da su Kojići dobili ime po nekom Turčinu, spahiji Koji. Po narodnom kazivanju u prvoj polovini XIX veka desio se neki spor oko šume između zaselaka, kojih ima četiri (Brežđe, Zeoke, Kojići i Skok). Zbog zelenila, šume, zeljki, selo prozvaše Zeoke.

Krajem maja 1815. dok je trajao Boj u Rtarima, po povratku je u ovo selo stigao Miloš Obrenović.Tom prilikom je za nesebično junaštvo najvišim vojnim odlikovanjem ( Karađorđevom zvezdom) odlikovao Miladina Đokovića i Mihaila Đunovića.

Ovo podjeličko selo prostire se na jugozapadnim padinama ove planine i uzdiže do 387 m iz doline reke Vranjice, pa preko Skoka, Glavice i Krljanskog brda sve do planinskog venca, između Kruševlja do Belog brda.

Zeoke od 1810. godine pripada tijanjskoj crkvenoj parohiji, kao i danas. Ktitor, Zeočanin Miodrag Aleksić 1994. godine sagradio je crkvu posvećenu Svetom Vasiliju Ostroškom Čudotvorcu.

Najtragičniji događaj za ovo selo zbio se tokom Drugog svetskog rata, sredinom 1943. godine, kada je bugarska kaznena ekspedicija zapalila 49 kuća i 250 drugih građevina i čitavo selo zavila u crno.

Kaona teritorijalno gravitira ka Kraljevu, jer se nalazi u južnom delu lučanske opštine. Od administrativnog sedišta opštine udaljena je 30 km. U ataru ovog planinskog sela prema poslednjem popisu živelo je 384 stanovnika.

Postoji nekoliko legendi o nastanku naziva ovog sela – po jednoj Kaona je dobila ime po glibu- kalu, jer u kišnim danima u selu ima mnogo blata. Druga legenda ipak kaže da je turski beg iz Karanovca ( Kraljeva) poslao svog momka da izabere najlepšu devojku u selu, koju je poodavno osmotrio. Međutim, seljani smisliše prevaru i dovedoše tri slične devojke. Momak se tada zbuni pa izgovori: „ ka ova, ka ona…i tako nastade naziv Kaona. U turskim arhivskim dokumentima se prvo pominje 1476. godine pod nazivom Kaun.

Kaona je prostorno oivičena sa tri veličanstvene planine: Jelicom, Troglavom i Čemernom. Ovu predivnu seosku ambijentalnu celinu presecaju čiste rečice koje pripadaju slivu Ibra i Zapadne Morave. Ovo selo karakteriše i izuzetno bogatstvo šumskih kompleksa, kao i raznovrsnost biljnog i životinjskog sveta.

Prva seoska turistička domaćinstva nikla su u Kaoni 1980. godine, kada je i osnovano turističko društvo sa sedištem u Kaoni. Tada a i dan danas ovo selo je imalo brojne preduslove za razvoj turizma: raskošne prirodne lepote, čist vazduh, bogatu spomeničku baštinu, domaće specijalitete kao i brojne druge resurse. Već 1989. godine registrovano je 3.903 noćenja samo u ovom selu.

Dobrovoljnim prilozima meštana izgrađen je i opremljen turistički dom na izletištu Ajdučka česma, na obroncima Jelice. Tokom zime turisti su koristili i ski-lift na skijalištu u Kaoni.

Na inicijativu sveštenika Avrama Kneževića i uz saglasnost Ministarstva prosvete i obrazovanja osnovna škola u Kaoni počela je da obavlja svoju delatnost 1869. godine. U početku su samo dobrovoljci pohađali nastavu, ali nešto kasnije  uvođenjem četvorogodišnjeg programa, sve više Kaonaca je bio zanteresovano za obrazovanje. Za vreme Prvog i Drugog svetskog rata škola je imala prekide u radu, a bio je slučaj i da se nastava održavala van školske ustanove. Od 1950. godine osnovna škola u Kaoni funkcioniše kao osmogodišnja. Ovu osnovnu školu podžađali su neki od danas poznatih doktora nauka i akademika.

Crkva u Kaoni posvećena je Usekovaniju glave Sv. Jovana. Pre nego što je podignuta, vernicima su služile Borova crkva u Donjem Dubcu i crkva brvnara („Lučeva crkva“) u Milatovićima, koje su stradale u požarima. Crkva se nalazi u neposrednoj blizini Osnovne škole „Vuk Karadžić“, kraj puta Guča – Kaona- Kraljevo. Osnovali su je sveštenik Pavle Knežević i njegov stric Mihailo iz Vlasteljica. Zidana je od 1825. do 1827. godine. Ktitori su bili kapetan Simo Radović iz Kaone i kneginja Nerandža Knežević iz Vlasteljica. Obnovljena je 1935. godine usled rastrešenosti i sklonosti padu južnog dela crkve. Trihonalne osnove, bez kubeta i rustična, kaonska crkva je delo domaćih mastora koji su poštovali norme tradicionalnog graditeljstva. Ikonostas je delo Janja Molera ( Jovana Stergevića), vrsnog i cenjenog umetnika iz 1831. godine. Pomenuti ikonostas je uklonjen i 1961. godine urađen je novi – autor je Mladomir Todorović, poreklom iz Negrišora. Unutrašnjost crkve nema fresko-dekoraciju, niti postoje podaci da je ona nekada postojala.

             Kao znamenita ličnost iz ovog sela i uopšte ličnost od značaja za srpsku istoriju izdvaja se Milić Radović.Rođen je u kaonskoj porodici 1775. godine. Svoje momačke dane proveo je u hajdučiji, pa je u ovom kraju bio poznat kao hajdučki vođa. Vrhunac svog junaštva ističe za vreme oslobođenja Beograda tokom Prvog srpskog ustanka kada je sa 37 odvažnih Dragačevaca otvorio Stambol kapiju, tj. ulaz tadašnjeg oslobođenog grada. Cenivši njegovo zalaganje tokom oslobodilačkih borbi Karađorđe ga je proglasio svojim trećim pobratimom i vojvodom. Istakao se i kao učesnik u Hadži–Prodanovoj buni 1814. godine. Po nalogu kneza Miloša Obrenovića, koji ga je i sam proglasio serdarom dragačevskim, ubijen je u Požarevcu 1816. godine. Njegovo telo počiva u dvorištu Crkve Svete Trojice u Kraljevu. Kneginja Ljubica, supruga kneza Miloša 1824. godine, izdejstvovala je pokajanje za učinjeni greh i nagovorila kneza da u čast vojvode Radovića sagradi crkvu u Kraljevu.

Selo Krivača prostire se sa obe strane Krivačke reke i Bjelice i predstavlja jedno od manjih sela u opštini Lučani.Prostrano polje između Rćanske i Živičke reke najplodnije je za obradu. Osim ravničarskog dela ovo selo karakterišu i blaga pobrđa. Šumskih kompleksa na prostoru Krivače ima veoma malo.

Ovo područje karakteriše prisustvo peščara na bregovitim kosama, koji je veoma upotrebljiv kao građevinski materijal. Peščar iz Krivače korišćen je prilikom izgradnje mosta na Rćanskoj reci, a ranije je predstavljao i bazu za izradu spomenika krajputaša.

Legenda o nastanku naziva ovog sela kaže da su ovuda prolazili neki ljudi, koji su prelazili preko brda, pa kad siđoše u dolinu Bjelice skroz se pokriviše od gladi. Po tome taj krajolik nazvaše Krivača, koja postade jedno malo, ušuškano selo.

Prvi pomen ovog sela datira iz 1528. godine, gde se pominje kao Donja Krivača. Kroz istorijske podatke se kasnije ovo selo pominje kao Dolna ili Donja Krivača. Sve do 1827. godine Krivača je bila zaselak Viče. Više od polovine stanovništva ovde je starosedelačko, što se povezuje i sa činjenicom da su od davnina doline reka uvek bile naseljene.

I danas u Krivači postoje dve aktivne vodenice, što je prava retkost u današnje vreme. Neguju se i stari zanati, pa porodica Milovanović u svom vlasništvu ima kolarsko-kovačku radionicu.

Istočnom stranom sela, uz levi tok reke Bjelice, prolazi asfaltni put Guča-Viča-Kraljevo.

Kotraža je, kako legenda kazuje dobila ime po uzvicima jednog čuvara imanja cara Dušana Silnog, koji probuđen iz dubokog sna reče: Ko traži? Mesto na kome se nalazilo carsko imanje tada dobi naziv Kotraža.

Prvi pomen ovog sela datira još iz 1476. godine, kada se Kotraža nalazila u sastavu kadiluka Brvenik u knežini kneza Pavla. Kroz arhivsku građu pominju se tri dela ovog sela: Selo Donja Kotražica, Selo Srednja Kotražica i selo Gornja Kotražica. Sva tri su pripadala požeškoj nahiji. Većina porodica su doseljeničke dok je samo porodica Milinković starosedelačka. Početkom XIX veka Kotraža je bila jedno od najvećih sela u Čačansko-rudničkom kraju. Tada su se u njenom sastavu nalazili i Vučkovica, Beli Kamen i Pšanik.

U bici na Ljubiću Kotražani su se istakli kao vrlo hrabri i borbeni. Potukli su ozloglašenog Kara Mustafu i njegovu glavu sa još 40 konjanika poslali knezu Milošu.

Prvobitna crkva u Kotraži podignuta je 1720. godine u zaseoku Čakarevići. U njoj se služba vršila sve do 1873. godine. Iste godine podignuta je Crkva posvećena Sv. Đorđu Velikomučeniku u centralnom, razvijenijem delu sela. Gradnju crkve je inicirao sveštenik Mileta Jovanović. Za vreme Prvog svetskog rata hram je značajno oštećen, jer su u njemu Austrijanci držali zarobljene  meštane a potom internirali. Crkva je jednobrodna građevina bez kubeta. Ikonostas je 1938. Godine uradio Ivan Meljinkov iz Bitolja.

Na mestu stare crkve u Čakarevićima, 2000. godine porodica Kostić podigla je crkvu posvećenu Svetom Velikomučeniku Pantelejmonu.

Prva privatna škola u Dragačevu počela je sa radom u Kotraži između 1822 i 1825.godine. Nastavu je pohađalo oko 20 učenika. Ovu školu pohađali su i odrasli ljudi, koji su bili zainteresovani da se opismene. Osnovna škola u Kotraži počela je sa radom 1867.godine. Danas funkcioniše kao osmogodišnja, a pohađaju je učenici iz Kotraže i okolnih sela.

Kroz Kotražu prolazi značajna saobraćajnica, koja povezuje veliki deo zapadne Srbije, pa su se porodice polovinom XX veka bavile i jednim napornim poslom – rabadžilukom. Oni su volovskom zapregom ( kasnije konjima) prevozili do Čačka, Kragujevca, Kraljeva, Ivanjice pa i do Beograda: so, kukuruz, pšenicu, šljive, jabuke, stoku, drva, građu… Putovanja su nekad trajala i danima.

Kotraža je nadaleko poznata po izvoru, mineralne, sumporovite vode optimalne temperature. Meštani sela je smatraju lekovitom. Istraživanja pokazuju da ovaj izvor postoji od davnina. Na tom mestu danas postoji prigodna česma.

Selo Krstac smešteno je na levoj obali reke Bjelice i na istočnim padinama uzvišenih graničnih visova Crne stijene, Ljute stijene, Bjeloševca, Bjelog kamena i Krstaca.

Nastanak imena sela vezuje se za planinu Krstac, na čijim se stranama ovo selo i nalazi. Postoje tačni podaci da je selo nastalo krajem XIX veka, na prostoru starijeg sela Lisica. Knjaz Milan Obrenović 1874. godine doneo je odluku da Krstac više ne bude zaselak Lisica, već postaje zasebno selo.

Područje sela Krstac naročito je plodno. Najbolje njive nalaze se dolinom reke Bjelice, dok se na kosama i stranama uglavnom gaje voćnjaci. Meštani ovog sela uspešni su u proizvodnji malina, čijih zasada je sve više poslednjih godina.

Jedan od značajnijih događaja u Prvom svetskom ratu zbio se baš u ovom selu – Boj na Krstacu, 21. novembra 1914. godine. Jedan deo Užičke brigade je 20. novembra prešao Bjelicu a drugi deo već sutradan. Tog dana, Dragačevo je držala nezapamćena magla, a Austrijanci su već zauzeli Krstac i Bjeloševac. Zahvaljujući dejstvu naše brigade koja je reagovala sa strane Ruje, Austrijanci su potučeni i primorani na povlačenje. Ostalo je zapisano da im je oduzeto šest kola oružja i prevezeno u Čačak. I sa naše strane bilo je dosta žrtava (115 poginulih, 238 ranjenih i 19 nestalih vojnika). Na mestu ovog istorijskog događaja nalazi se spomen-obeležje podignuto 1971. godine u čast izginulim ratnicima.

Sadašnji put Guča-Lučani (građen 1950-1955) ide istočnom granicom sela i desnom stranom reke Bjelice, prolazeći tako celom dužinom sela.Trasa autoputa Horgoš – Požega planirana je delom kroz Krstac.

U Dragačevu postoje čak tri sela , čija imena imaju koren – lis. To su u donjem Dragačevu Lis i Lisice, a u gornjem – Lisa. Lis je jedno od manjih sela na ovom području. Sve do 1827. godine Lis je bio zaselak Puhova. Graničnu Lisa i Puhova čini reka Bjelica.

Ne postoji precizan podatak kako je selo dobilo ime. Međutim, postoji predanje po kome je nekakav neprijatelj osvojio utvrđenje na Liškoj ćavi, u kome nije pronašao ni žive duše. Zapovednik napadača javi svom vojvodi  kako je sve „listom opuhalo“. Po rečima list i puhanje, sela dobiše ime Lis i Puhovo. U srednjovekovnim spisima selo se pominje pod nazivom Mirakuš.

Od istorijski značajnih lokaliteta posebno se izdvaja ranovizantijsko utvrđenje na Liškoj ćavi (699 m). Feliks Kanic pri istraživanju Dragačeva ovako je opisao ovo mesto: “ Iz Guče smo posle sat vremena jahanja stigli na zaravan brda Lisa, koja je nekada bila jako utvrđena. Pri bližem ispitivanju terena našao sam rimski kastrum, čiji je ogradni zid bio debeo jedan metar i zahvatao je površinu dužine 500 koraka.Kastel je bio odlična osmatračnica, sa koga su se mogli pratiti potčinjeni seljaci. On je imao ulogu da čuva i rimsku, putnu mrežu od Ovčara do Šturca i Ostrovičke čuke. Narodne priče govore da je grad zidala „prokleta Jerina“, u kome je živela vrlo raskalašno. Kako legenda kaže sav kamen za zidanje je iznošen na jarcu. Postoje i neke priče da se na ovom mestu odigrala bitka sa Turcima i da su oni tom prilikom uništili ovaj grad“.

Arheolozi Narodnog muzeja u Čačku su u više navrata obavljali istraživanja na ovom prostoru, poslednji put 2001.godine. Uočeni su ostaci jedne veće građevine, kao i dve kule opasane bedemima. Branjena površina vizantijske tvrđave iznosi oko četiri hektara.

Nekadašnji put iz Čačka do Arilja preko Rtara i Lisa i danas je u upotrebi. Zovu ga Pridvorički put, u narodu poznat kao „Rankovac“ (po radikalskom prvaku Ranku Tajsiću iz susednog Puhova).

Ranije se ovo selo zvalo Lisica. Mnoga dragačevska sela pa i ovo, postala su na mestima starih naselja, na njihovim selištima. Ime Lisice upućuje se na životinje kojih je verovatno nekad na ovom području bilo dosta.

Selo je brežuljkasto zatalasano i uzdiže se od reke Bjelica, koja ga i razdvaja od Krstaca. Seoske kuće rasute su po kosama, oko puteva i između potoka, a ima ih i po brdima. Zemljište je najplodnije u dolini reke Bjelice, gde se gaji kukuruz, dok je u brdima prisutna dosta nepolodna zemlja (bjeluša).

Prvi put se pominje u turskom katastarskom popisu iz 1476. godine, kada je pripadalo kadiluku Brvenik. Kroz arhivsku građu ovo selo se pominje pod nazivima Vinkovce i Velitovac.

Lisičani su 1540. godine bili obavezni da čuvaju opasne prolaze i klance (Međe ili Lišku ćavu), zbog čega im je za njihovu službu porez umanjivan za polovinu, i bili su oslobođeni zakonskih i vanrednih poreza.

U brdskim predelima Lisica ima nalazišta žućkastog peščara, koga su za spomenike koristili lisičanski kamenoresci.

Lisice, nažalost nemaju svoju školu zbog nedovoljnog broja učenika sa ovog područja pa su oni primorani da pohađaju škole u Krstacu i Lučanima.

Selo Lučani zauzima severo-zapadni deo opštine Lučani, počevši od regionalnog puta Čačak – Požega. Ovo selo je sve do 80-tih godina XIX bilo nešto veće, jer se u njegovom sastavu nalazio i Đerać.

Smatra se da naziv Lučani potiče od interesantne legende vezane za rimski grad Kruševlje na Ruji. Sluge i robovi su grad osvetljavali bakljama od luča. Sa okolnih brda gledali su ih stočari pa uzvikivali: „Eno ih lučari!“ I tako po starogradskim lučarima selo dobi naziv Lučani. Ovo selo se kao i većina mesta u ovom kraju prvi put pominje u turskom defteru iz 1476. godine.

Posle turske vladavine došlo je do mnogih teritorijalnih promena, pa se sela grupišu u srezove. Lučani su sve do 1945. godine bili u sastavu Dljinskog sreza.

Lučani, gledano po stanovništvu spadaju među najmlađa dragačevska sela. Meštani su uglavnom doseljeničke porodice koje su naselile ovo područje u vreme Prvog srpskog ustanka i nešto kasnije. Očuvano je predanje da je najstarija porodica Zlatić. S obzirom da se ovo selo oslanja na varošicu Lučani broj stanovnika je udvostručen u periodu 1981-1991.

Interesantan je istorijski podatak o postojanju grada Dubrave na Ruji. Priča se da je na današnjem mestu Straža u vreme postojanja ovog grada zapravo i bila raspoređena straža za obranu od neprijatelja. Straža potajnica se nalazila na današnjem mestu Potajnik. Kada straža dojavi da se neprijatelj približava, narod se uzruja pa se smatra da je po tome brdo dobilo naziv Ruja.

 Osadesetih godina XX veka iznad puta (u Rijeci) započeta je izgradnja Crkve posvećene Svetom Savi koja i dan danas nije završena. Pri crkvi je osnovan i crkveno-varoški hor „Sveti Sava“.

Markovica se u turskom defteru iz 1528. godine pominje pod nazivom Markovci. Tadašnji popis je obuhvatio i manastir Koranje ( najverovatnije je pogrešno iščitan) i on se odnosi na potes Koronu u selu Dučalovići, gde se nalazi manastir Sretenje.

O nastanku naziva sela ne postoji posebna legenda, jedino staro ime Markovica ukazuje da je ovaj prostor bio naseljen od davnina. Jovaševići su nastarija porodica u ovom selu. Smatra se da su poreklom iz Bosne.

Selo ima dosta obradive površine, koja i nije značajne plodnosti pa su meštani uglavnom kupovali imanja u Rtarima i Pakovraću.

Na ovom prostoru ima više humki, od kojih je nekoliko u okolini markovičke škole. I sada se mestimično naziru tragovi starog druma, koji je vodio od Užica i Požege, preko Jelice za Čačak, na kome je bio turski han. Na brdu Orlovi postoji jedna jama, koju zovu Tavnica. Dosta je zatrpana, smatra se da je tu bila tavnica u koju su Turci bacali neposlušne Srbe.

Savremenom asfaltnom saobraćajnicom, koja je na severu granična sa Dučalovićima, svakodnevno se odvija autobuski saobraćaj ka Čačku i Lučanima. Prirodne odlike i blizina Ovčarsko-kablarskih manastira učinile su Markovicu pogodnom za razvoj turizma.

Markovica, kao lokalni centar kome pripadaju sela u okruženju – Rtari, Negrišori i Dučalovići ima osmorazrednu školu, zdravstvenu ambulantu, poštu, prodavnicu, kafanu, fudbalsko igralište i sportski poligon.

Selo Milatovići graniče se sa Guberevcima na severu, Brezovicama na severo-zapadu, Vlasteljicama na jugoistoku, Donjim Dubcem na jugu i Vičom na zapadu.

Za tumačenje nastanka naziva sela ne postoji nikakva legenda. Pretpostavlja se da je selo dobilo ime po prezimenu Milatović. U turskim defterima iz 1476. godine bile su upisane samo Gorušica i Vučica, pa se stoga smatra da su one obuhvatale područje ovog sela. Podaci ukazuju da su se najstarije porodice ovde doselile krajem XVII i početkom XVIII veka.

U ovom selu najveći deo zemljišta je pod livadama i utrinama, pa se stanovništvo zbog slabe rodnosti zemlje uglavnom bavi stočarstvom. Najbolje njive nalaze se pored Gorušice.

U zoni Milatovići – Vlasteljice – Kaona vršena su geološka istraživanja sredinom druge polovine XX veka. Bušotine su pokazale da na površini ima uglja, beznačajnih rezervi. Inače, u ataru ovog sela se nalazi jedan crvenkasti kvarcit.

Četvororazredna osnovna škola u Milatovićima počela je sa radom 1939. godine. Sve do 1946. godine nastava se odvijala u privatnoj kući Kuzmana Vukićevića. Danas milatovačka škola funkcioniše kao izdvojeno odeljenje matične škole u Kaoni.

Osim osnovne škole, Milatovići imaju i zdravstvenu ambulantu, prodavnicu, kafanu, autobusko stajalište, fudbalsko igralište FK „Bjelica“…

Ovo dragačevsko selo neobičnog imena vlaškog porekla bukvalnim prevodom na naš jezik znači Crno Selo. Teritorija ovog sela prostire se na predivnoj zatalasanoj visoravni istočno od puta Požega-Lučani-Guča.

Negrišori se graniče na juga sa Puhovom, na zapadu sa Lučanima i Lisicama, na severu sa Markovicom i na istoku sa Tijanjem.

Ovaj prostor, koji je u gornjem toku reke Morave, vizantijski car Manojlo Komnin 1168. godine dao je na upravu županu Stracimiru, bratu Stefana Nemanje. U okviru župe Bjelice, osim Negrišora pripadala su i sela donjeg Dragačeva, kao i neka sela oko Požege. Pred kraj XIII veka ovi krajevi su pripadali kralju Dragutinu. Nešto kasnije su pripadali županu Nikoli Altomanoviću koji se sukobio sa Lazarom Hrebeljanovićem u Pilatovačkom polju 1373. Županova vojska je potučena, a Nikola uhvaćen i oslepljen. Njegovu zemlju su tada podelili knez Lazar i kralj Tvrtko.

U vreme turske vladavine Negrišori su se nalazili na raskršću značajnog puta koji je vezivao Sjenicu sa Kragujevcom. Glavni put je prolazio kroz zaselak ovog sela Razdolje.

Negrišori obuhvataju pet zaselaka, koji su raspoređeni kružno,dok je centralni deo sela gotovo nenaseljen i pod livadama, njivama i šumama.

U ovom selu većinu stanovništva čine doseljenici iz Crne Gore, Stare Srbije, Hercegovine i Sandžaka. Kao najstarija porodica pominju se Zvrkete. Oni su predstavljali strah i trepen za male, turske čete. Od ove porodice nastale su današnje familije u Negrišorima.

Negrišorsko groblje, jedno od najstarijih u Dragačevu nalazi se pod zaštitom države kao spomenik kulture. O značaju ovog lokaliteta svedoči i nekoliko rimskih spomenika sa latinskim natpisima.

U ustaničkim bojevima značajno se istakao Mihajlo Nikolajević, čija se porodica ovde doselila iz okoline Valjeva. Posebno se istakao u Boju na Lopašu, gde je i ranjen.Njegov sin Janko Mihajlović Moler jedan je od najznačajnijih ikonopisaca sa ovih prostora. Zajedno sa stricem Petrom oslikao je manastire u Bogovađi i Ćelijama, kao i ikonostas Karađorđeve crkve u Beogradu.  Usavršavao se u Italiji i Kijevu. U njegovoj radionici nastale su ikone i ikonostasi za većinu crkava u ovom kraju. Značajan je i njegov doprinos razvoju obrazovanja. U njegovoj kući 1830. godine otvorena je osnovna škola. Janko je svom sinu Sretenu podigao jedan od najlepših spomenika na negrišorskom groblju.

Kao znamenitu ličnost iz ovog sela izdvajamo Dobrosava Dobru Ružića (1854-1918), profesora, senatora i bibliotekara Narodne i Dvorske biblioteke.  Sarađivao je sa Đurom Jakšićem i Milovanom Glišićem. U prvim godinama XX veka bio je ministar prosvete, a potom predsednik Državnog saveta Srbije, Srpske književne zadruge i Odbora za izgradnju.

Puhovo zauzima središnji deo donjeg Dragačeva. Nalazi se na zatalasanoj visoravni kroz koju prolazi put Guča – Lučani.

Za nastanak imena sela vezuju se predanja i neuverljive legende. Prema jednoj koja je zabeležena, „neprijatelj je napadao na grad proklete Jerine u selu Lisu, ona potkuje konje naopako i pobegne sa svima svojima, tako da grad ostane pust. Tada neprijatelj javi svom vojvodi da je iz grada „ sve listom opihalo“ tj. umaklo. Otuda su nastala imena sela Puhovo i Lis.

Ipak, smatra se da se ime sela više vezuje za neprestano puhanje vetrova, po čemu nastade naziv Puhovo.U katastarskim popisima često se pominjalo i Puovo. Oko 1820. godine brojna familija Tajsići nametnula je da se ovo selo jedno vreme zove i po njihovom prezimenu.

Za vreme turske vladavine Puhovo je pripadalo kadiluku Brvenik, dok se od 1863. godine nalazi u Tijanjskoj opštini i srezu Dragačevskom.

Nastarija porodica u selu su Jaćimovići, čiji predak Jaćim se ovde doselio iz Sjenice početkom XVIII veka. Od njih su kasnije nastali i Tajsići i Todorovići.

Stanovništvo se posle oslobođenja od Turaka bavilo stočarstvom, a nešto kasnije i voćarstvom i pčelarstvom. Kraj Bjelice i Puhovske rijeke najviše se gaji kukuruz i povrće. U stranama su poslednjih godina nikli brojni zasadi malina.

Puhovčani su od davnina imali jednu posebnu vrstu zanimanja- kamenorezačku koja se zasnivala na vađenju i obradi peščara. Najbolji majdani su u Lazinama i Bukovcu. Puhovski peščar je žućkast i kompaktan. Ovaj kamen su rabadžije prevozile za obnovu manastira Sretenje.

Jedan od prvih poznatih predstavnika porodice Tajsić je Filip, istaknuti učesnik Prvog srpskog ustanka. Jedno vreme je sa svojim vojnicima čuvao Beograd. Posle završenog ratovanja kao knez je dobio na upravu brojna dragačevska sela. Posle donošenja Sretenjskog ustava 1835. godine, Filip Tajsić je postao član Državnog saveta.

Izdanak porodice Tajsić, Ranko (1843 – 1903) jedan je od osnivača i stubova Narodne radikalne stranke u Srbiji. Više od 20 godina službovao je kao narodni poslanik. Odlučivši da abdicira , kralj Milan je postavio Ranka za člana Ustavotvornog odbora, koji je tražio da se u ustav unese opšte i javno glasanje kao neposredno biranje, što je odbijeno. Tajsić je odbio da potpiše nacrt ustava i od tada počinje njegov progon. Njegove pristalice su se pobunile ističući borbu za narodna prava protiv liberala i naprednjaka, pa je došlo i do Goračićke bune 1893. godine. Umro je u 60-oj godini života. U Puhovu je sačuvana i rodna kuća (brvnara) Ranka Tajsića sa značajnim fondom knjiga.

Jedan od najpoznatijih alpinista, oficir srpske vojske, Dragan Jaćimović, poreklom je iz ovog sela. On se 2000. godine popeo na vrh sveta – Mont Everest (8848m) i povodom 40 godina od održavanja Sabora trubača postavio saborsku zastavu.

Selo Pšanik prostire se na jednoj velikoj kosi između Kotraške i Krivačke reke.Po površini je najmanje selo u gornjem Dragačevu. Brdsko područje ovog sela bogato je krečnjakom, što je omogućilo pojavu brojnih izvora čiste, pijaće vode.

Ovo selo se na jugu graniči sa Vučkovicom, na severu sa Rtima, na istoku sa Vičom, na severo-zapadu sa Kotražom, na severo-istoku sa Krivačom i na zapadu sa Belim Kamenom. Pšanik je razbijenog tipa, obuhvata Tankosiće i Milivojeviće i zaselak Bulije, koji zauzima južni i veći deo sela. Bulije su dobile ime po izvesnom Buliću koji se ovde nastanio sa područja Morače 1800. godine. Najstarija starosedelačka porodica su Milivojevići.

O postanku naziva sela misli se da je veoma staro i da je stranog porekla. U narodu postoji priča da je u ovom kraju nekada davno zavladala boleština među ljudima i stokom. Na jednom proplanku grupa gorštaka, koji su većali šta valja činiti iznenada uhvati vihor iz koga iskoči ogroman starac, iz čijeg su tela sevale munje.Starac im reče da se zove Pšanik i dade im savet da se više ne mrze i ne otimaju tuđa imanja i da će kad zavlada mir bolest prestati. Tako po imenu starca selo nazvaše Pšanik.

Selo Pšanik se retko pominje, čak će i njegovi meštani često reći da su iz Kotraže. Sve do sredine XIX veka ovo selo se nalazilo u sastavu Kotraže. Prvi put se kao posebno selo u srezu Dragačevskom pominje 1859. godine.

I ovako malo selo kao što je Pšanik ima značajne ličnosti. Jevrem Obrenić Diogen ( 1863-1946) , 45 godina je bio delovođa u više opština.. Pisao je pod uticajem ideja Vase Pelagića. U Arilju je 1892. Osnovao prvo radničko društvo u Srbiji.

Književnica Grozdana Komadinić takođe je rođena u Pšaniku 1940. godine. Bila je profesor i magistar srpskog jezika i književnosti, kao i član Udruženja književnika Srbije i predsednik ogranka Vukove zadužbine u Čačku.

Ovo selo neobičnog imena smešteno je na prostranoj zaravni između reke Vranjice, i s jedne i s druge strane Rogačke rijeke, odnosno sa desne strane regionalnog puta Guča-Čačak.Rogača ima izuzetno blago zemljište.

Postoji nekoliko legendi o nastanku naziva ovog sela. Po jednoj selo je dobilo ime po nekoj lipi, koja je bila toliko rakljasta kao da je imala rogove. Druga legenda govori o jednom zidaru koji je pri izgradnji crkve rekao pokazujući nešto u daljini: „ Kod one rogate stijene.“ Posle se taj naziv odomaći i tako nastade Rogača. Treća legenda odnosi se na stari manastir u selu, koji je bio od drveta – narogušen. Zapalili su ga Turci u vreme Hadži-Prodanove bude (1814). Od narogušene crkve sačuvalo se ime sela – Rogača.

Kroz turske katastarske popise od 1476. godine pa nadalje ovo selo se pominje pod današnjim nazivom u okviru Požeške nahije. Neki podaci čak ukazuju da je selo Grab bilo u sastavu Rogače kao zaselak.

U ovom selu ima mnogo porodica za koje se pouzdano zna da ih je doveo sa sobom Karađorđe 1809. godine, u povratku sa svog pohoda iz Novog Pazara.

„Perišića kafana“ bila je poznato mesto okupljanja rabadžija i krečara iz gornjeg Dragačeva.Ona je bila idealno mesto za odmor i predah posle dugog i napornog puta.

Nekada je u Rogači postojao rudnik uglja „Dragačevo“, koji je započeo svoju proizvodnju 1940. godine. U njemu je tokom Drugog svetskog rata radilo 19 radnika, od toga pet Slovenaca koje su Nemci prognali u Srbiju. Ugalj se iz jame izvlačio ručno pomoću čeličnog užeta a potom transportovao vagonima. Zbog otežanih uslova rada i loših ekonomskih i političkih prilika rudnik je zatvoren 1943. godine.

Stanovništvo Rogače danas je bavi uglavnom voćarstvom, a najviše gajenjem malina.

Rtari su donje-dragačevsko selo, 8 km udaljeno od Lučana, 10 km od Čačka i obuhvata jugozapadne blage padine planine Jelice. Najveći deo rtarskih kuća po stranama brda, smešteno je upravo na kosama ove planine, dok se drugi deo nalazi prema Zeokama i Markovici. Između ova dva kraja sela nalazi se Rtarsko polje, u kome je zastupljena najplodnija zemlja – smonica.

Priča se da je selo dobilo naziv po hrtovima, jer je u ovom kraju imalo mnogo divljih hrtova. Ovo selo je često upisivano kao Hrtari, Hrtar ili Hertari). Pošto se u ovom kraju često u izgovoru gubi slovo H, tako ostaše Rtari.

Svo rtarsko stanovništvo po istorijskim podacima je doseljeničko. Pisani izvori govore da su oni u ovo krajište došli u XVIII i početkom XIX veka. Najstarije porodice su: Nedovići, Jelisijevići, Đunisijevići i Vranići.

Najznačajniji događaj u Dragačevu, u vreme Drugog srpskog ustanka , zbio se u Rtarima. Posle okršaja u Ljubiću, Turci su bili prinuđeni da se povlače iz Čačka. U zoru, 29. maja 1815. glavna turska vojska se uputila ka Dragačevu, preko Rtara i Markovice. Ustaničke snage željne osvete zbog gubitka pretpljenog u Ljubiću, u Rtarima su opkolile Turke, koji su ostavili sve, i topove i šatore, roblje, stoku i razbežali se. U Rtarima su Turci pretrpeli strahovit poraz, od 10 000 koliko ih je krenulo iz Ljubića do Sjenice se probilo samo 300. Ustaničkim četama su komandovali Janko Moler i Sima Radović iz Kaone. Mnoge žene i deca iz ovog kraja su se sklonili u pećinu iznad Morave, koju su kasnije prozvali Kađenica.

Otvaranje rudnika „Dučalovac“ značilo je mnogo za životni standard meštana Rtara. Prevoz uglja za Čačak se odvijao volovskom zapregom. Dnevna proizvodnja uglja se kretala oko 10 tona. Rudnik je prestao sa radom 1943. godine , nakon upada bugarske vojske.

Geološka istraživanja sprovedena 1961. godine, sa bušotinom od 172 m, ukazuju na debljinu ugljenog horizonta od 27 m i da su nalazišta uglja u Rtarima dosta velika.

Ovo poznato krečarsko i trubačko selo nalazi se između Guče i Kotraže, na oko 7 km udanjenosti od Guče. Veći deo sela prostire se sa leve strane Rćanske reke, koja kroz Rti protiče u dužini od 8 km. I sa jedne i sa druge strane reke nalaze se plodne njive.

Konfiguracija zemljišta, osim na pećinskoj i krečnjačkoj zaravni (gde se nalaze mnoge vrtače) kao i povoljni klimatski uslovi pružaju mogućnosti za razvoj poljoprivrede, posebno voćarstva, stočarstva i nešto manje uzgoja krompira. Polovinom prošlog veka jabuke ( budimke) izvožene su u velikim količinama kao i šljive. Gotovo da nije imalo kuće koja nije posedovala svoju sušaru.

Prema nekim izvorima ime sela je dosta staro, pa se smatra da vodi poreklo od geografskog naziva –rt. Pored toga, postoje i tri legende koje se vezuju za ime ovog sela. Jedna je da su se na ovom prostoru imanja cara Dušana Silnog čuvali „besni hrtovi i nekoliko vojnika“, pa je po hrtovima carsko imanje dobilo naziv Hrti. Druga je da su Turci , po izlasku na Gradinu, sa visokih zidina kastela, videvši u gornjem delu sela mnogo kršnih utolja, povikali:“ Eno, (v)rtača!“ Od tada ovaj kraj nazvaše Rt, a potom Rti. Treća legenda kazuje da su u Raščićima ( kod Ivanjice) u Hadži- Prodanovu pećinu ušla dva hrta, koja su posle dva i po sata izašla na veliki otvor pećine kod Rćanske reke. Pa po ovim hrtima selo nazvaše Hrti, a potom Rti.

Prvi pomen ovog sela datira iz knjige „Tursko vojno uređenje od 1459 do 1683.“, u kojoj stoji da meštani Rtiju obezbeđuju deonicu druma kroz Rćansku klisuru i Tesnac, koji vodi od Čačka preko Guče, Rtiju i Lise, za Ivanjicu, Sjenicu i Crnu Goru.

Rti uglavnom naseljava stanovništo poreklom sa područja Crne Gore, Hercegovine i Starog Vlaha. Najstarije porodice (starosedeoci) su: Sretenovići, Obradovići i Terzići.

Očuvani tragovi prošlosti i bogate istorije odlikuju i ovo selo. Rimsko utvrđenje, kastel u vidu manjeg dvorca ili stražarnice nalazio se na samom ulazu u Rćansku klisuru, kod Bijele stene. U blizini Miljevića i Rosića nađeni su ostaci šljake, što se vezuje i za preradu rude. Podaci ukazuju i da se na lokalitetu Kućište nalazio manastir posvećen Sv. Velikomučeniku Prokopiju. Kao značajno mesto izdvaja se i rimski bunar na Golubcu.

Rćanske pećine predstavljaju jedinstven speleološki kompleks, koji je stavljen pod zaštitu kao prirodno dobro 1976. godine. Zaštićeno je oko 200 hektara celokupnog područja. Pećine su međusobno povezane pa ovaj kompleks čini: Velika pećina, Suva pećina, Slepa pećina i Ponor. U preko 800 m istraženih kanala smeštene su kade i jezerca ispunjena vodom, zatim sifonski izvori i vrela, slapovi, terase i dvorane širine 10m, a visine do 30m. Ova pećina je relativno bagata pećinskim nakitom.

Rćani su poznati kao krečari. Krečane se obično iskopavaju pored puta u dubini 2-2,5m i oko 1,5 m širine. Sa strane se zida otvor za loženje a iznad samog otvora ostavlja se kružni ispust.Da bi se dobilo 2000 kg negašenog kreča, treba oko 6000 kg krečnjaka.

Osim po krečarima Rti su poznati i kao trubačko selo. Od 1930. godine ovde zvanično postoje trubački orkestri. Među najpoznatijim trubačima pominju se: Milisav Kostić, Srećko Obradović, Gvozden Rosić i Radič Slavković.

Tijanje pripada donjem Dragačevu i prostire se oko srednjeg toka Tijanjske reke i po ne toliko visokim , ali dosta strmim brdima, koji se spuštaju u rečnu dolinu. Veliki deo sela nalazi se sa leve strane reke.

Narod veruje da je ime sela Tijanje nastalo usled toga što je ovde uvek „tijo“, tišina bez vetrova. Uz samu reku pronađenu su ostaci zidova nekog grada ili utvrđenja, koje je nastradalo u požaru. Po predanju, ovde se nalazila rimska varoš Tinja, po kojoj je selo dobilo naziv Tijanje.

Najstariji pisani podaci o ovom selu potiču iz XV i XVI veka. U istorijskim izvorima se pominje čak nekoliko imena ovog sela: Nihan, Tihanj, Tahanj, Tihinje i Tihanje.

U Tijanju se 1839. do 1877. godine nalazilo središte sreza Dragačevskog. Sve do izgradnje zgrade načelstva u Guči, Tijanje je bilo središte opštine. Opštinska sudnica se nalazila nedaleko od osnovne škole.

Brojni lokaliteti u Tijanju upućuju na burnu prošlost. Tijanjsko garište podseća na nekakvu paljevinu. Pominje se izvesni spahija Mešan, čije građevine su Srbi spalili tokom ustanka, iza kojih je ostalo samo zgarište. Odmah ispod današnjeg groblja nalazi se „Džinovsko groblje“. Tako ga zovu jer se smatra da su džinovi bacali kamenje sa Ovčara i da se tu zaustavilo.

Crkva u Tijanju posvećena je Svetom Velikomučeniku Prokopiju. Izgrađena je 1810. godine i najstarija je crkva u opštini Lučani. Njen ktitor je Josif Milovanović. Nalazi se u neposrednoj blizini Tijanjske reke u predivnom, prirodnom okruženju.

U ovom selu je uočena jedna natprirodna i energetska pojava, koja je u fazi stručnog ispitivanja. Naime, na prostoru oko 4 km² u blizini tijanjske škole oseća se posebno energetsko zračenje iz dva pravca – iz zemlje i iz kosmosa. Radi istraživanja ove pojave u Tijanju je 2007. godine osnovano Udruženje za energetsko istraživanje prirode.

Turica se nalazi sa obe strane reke Bjelice i puta Guča – Lučani. Na ovom prostoru ima dosta površina pod šumama. Najviše ih je na Ćavi, Osoju i Žutoj steni.

Brdovito područje ovog sela pogodno je za gajenje voća, naročito šljiva pa je rakija iz ovog sela veoma kvalitetna. Brdske kose su pod zasadima malina. Turičko polje je vodoplavno, reka Bjelica se usled obilnih padavina bar jednom godišnje izlije i nanosi veliku štetu meštanima.

Smatra se da naziv Turica nije srpskog porekla i da potiče iz vremena postojanja utvrđenja na Ćavi. Turica se pominje i u najstarijim turskim, katastarskim popisima.

Čitavo stanovništvo je doseljeničko. Doseljavanja iz Crne Gore, Starog Vlaha i iz sela dragačevskog i zlatiborskog kraja trajala su jedno stoleće.

Vredan pažnje u ovom selu je svakako spomenik narodnog graditeljstva – kuća polubrvnara, koji je gradio Milan Dostanić ( rođen 1814.), narodni poslanik u vreme vladavine kneza Mihaila Obrenovića.

Osnovna škola u Turici, počela je sa radom 1950. godine kao četvorogodišnja. I dan danas tako funkcioniše kao izdvojeno odeljenje Osnovne škole „Akademik Milenko Šušić“ iz Guče. Sudbina ove škole isključivo zavisi od broja učenika koji je pohađaju.